Suriname in de Tweede Wereldoorlog

Een vergeten hoofdstuk in de wereldgeschiedenis
Wanneer we denken aan de Tweede Wereldoorlog, komen vaak beelden naar boven van Europa in puin, de holocaust, de strijd in de Stille Oceaan en de geallieerde bevrijding. Zelden gaat de aandacht uit naar het Caribisch gebied, laat staan naar onze prachtige Suriname. Toch speelde deze kleine kolonie van Nederland een opmerkelijke en strategisch belangrijke rol in de oorlog, een rol die vaak onderbelicht blijft in de geschiedschrijving. In deze korte blog duiken we in het verhaal van Suriname tijdens de Tweede Wereldoorlog – een verhaal van economische betekenis, sociale veranderingen, militaire aanwezigheid en politieke verschuivingen.

Strategische ligging en grondstoffen: de sleutel tot Suriname’s belang
Al voor de Tweede Wereldoorlog kende Suriname een zekere economische waarde voor Nederland. De kolonie leverde producten als suiker, bananen, cacao en vooral: bauxiet – de grondstof voor aluminium. Met de opkomst van de luchtmacht in moderne oorlogsvoering nam de vraag naar aluminium, essentieel voor het bouwen van vliegtuigen, explosief toe. Suriname bleek in de jaren dertig een van de grootste bauxietleveranciers ter wereld te zijn.

Met het uitbreken van de oorlog en de Duitse bezetting van Nederland in mei 1940, kwam de strategische waarde van Suriname in een heel ander daglicht te staan. De Verenigde Staten, die zich voorbereidden op een mogelijk conflict, realiseerden zich dat toegang tot Surinaamse bauxiet essentieel zou zijn voor hun luchtmacht en oorlogseconomie. Op dat moment kwam Suriname ineens in het middelpunt van internationale belangstelling te staan.

Amerikaanse troepen op Surinaamse bodem
In 1941, nog voordat de Verenigde Staten officieel deelnamen aan de oorlog na de aanval op Pearl Harbor, werd een overeenkomst gesloten tussen de Nederlandse regering in ballingschap en de VS. Deze overeenkomst stond de stationering van Amerikaanse troepen in Suriname toe om de bauxietmijnen te beschermen tegen sabotage of mogelijke aanvallen, bijvoorbeeld van Duitse onderzeeërs.

Tegen eind 1941 arriveerden de eerste Amerikaanse militairen in Paramaribo. De komst van deze troepen – naar schatting tussen de 2.000 en 3.000 soldaten – bracht grote veranderingen met zich mee. Niet alleen werd het vliegveld Zanderij gemoderniseerd en uitgebreid tot een militaire basis, ook de infrastructuur van het land verbeterde. Wegen werden aangelegd of opgeknapt, er kwam betere communicatieapparatuur en ziekenhuizen kregen nieuwe voorzieningen.

Voor de lokale bevolking was de aanwezigheid van de Amerikanen een bron van fascinatie, spanning én soms frustratie. De soldaten introduceerden nieuwe gewoonten, technologie en zelfs muziekstijlen, maar ze brachten ook spanningen met zich mee rond thema’s als ras, hiërarchie en sociale omgangsvormen.

De binnenlandse situatie: bestuur, angst en censuur
Toen Nederland bezet werd, veranderde ook de machtsstructuur in Suriname. Gouverneur Johannes Kielstra, die al sinds 1933 aan de macht was, kreeg in de oorlogsjaren bijna dictatoriale bevoegdheden. Onder het mom van “noodtoestand” gebruikte hij zijn macht om politieke tegenstanders op te sluiten, censuur toe te passen op de pers en de oppositie de mond te snoeren.

Een bekend voorbeeld is het optreden tegen Waldemar Nods, beter bekend onder zijn pseudoniem Anton de Kom. De Kom, een Surinaamse nationalist en schrijver van het invloedrijke boek Wij slaven van Suriname (1934), werd in Nederland gearresteerd wegens zijn verzetsactiviteiten en overleed in 1945 in een Duits concentratiekamp. Zijn kritische stem tegen het koloniale systeem klonk door tot ver buiten de grenzen van Suriname en blijft tot vandaag de dag invloedrijk.

De harde hand van gouverneur Kielstra leidde tot onvrede onder delen van de Surinaamse bevolking. Er waren spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen, en de roep om meer zelfbestuur begon steeds luider te klinken. Ironisch genoeg zou juist de oorlog – bedoeld om vrijheid en democratie te herstellen – voor veel Surinamers ook een periode van repressie en uitsluiting betekenen.

Economische bloei in tijden van wereldbrand
Ondanks de politieke repressie kende de Surinaamse economie tijdens de oorlogsjaren een zekere bloei. De vraag naar bauxiet steeg enorm. Suriname leverde in die jaren meer dan 60% van het aluminium dat door de geallieerden werd gebruikt – een ongekend aandeel. Dit leidde tot werkgelegenheid, loonstijgingen en meer economische activiteit.

Toch profiteerde niet iedereen in gelijke mate. Terwijl de eigenaren van de mijnen (vaak buitenlandse of Nederlandse bedrijven zoals Alcoa en Billiton) flinke winsten boekten, bleef een groot deel van de Surinaamse arbeiders onder slechte arbeidsomstandigheden werken. Er was weinig vakbondsvrijheid en de sociale voorzieningen waren minimaal. De economische voordelen van de oorlog leidden dus ook tot sociale spanningen en onvrede.

De Tweede Wereldoorlog en de Surinaamse samenleving
De oorlog liet diepe sporen na in de Surinaamse samenleving. Naast de economische en politieke gevolgen, bracht de oorlogsjaren ook nieuwe sociale en culturele invloeden. De Amerikaanse soldaten brachten jazz, swing en zelfs Hollywoodfilms met zich mee. Er ontstond een grotere bewustwording onder Surinamers van de wereld buiten de kolonie, en ook van hun eigen plek daarin.

De aanwezigheid van duizenden Amerikaanse militairen bracht ook veranderingen in omgangsvormen en relaties. Er ontstonden gemengde relaties tussen Amerikaanse soldaten en lokale vrouwen, wat op sociaal en religieus vlak vaak tot controverses leidde. Tegelijkertijd groeide bij veel Surinamers het besef dat hun land een cruciale rol speelde in een wereldwijde strijd – en dat hun bijdrage meer erkenning verdiende.

Joodse gemeenschap en vluchtelingen
Een ander opvallend aspect van Suriname in de oorlog is de rol van de Joodse gemeenschap. Suriname kende al sinds de 17e eeuw een aanzienlijke Joodse aanwezigheid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Suriname ook een toevluchtsoord voor enkele Joodse vluchtelingen uit Europa, hoewel hun aantal relatief klein bleef. Tegelijkertijd volgde men in Suriname met afschuw het lot van Joden in Europa. De band met Nederland maakte dat het nieuws over de Holocaust diep insloeg bij de Surinaamse bevolking.

Het einde van de oorlog en de nasleep
Toen de oorlog in 1945 eindigde, was Suriname economisch sterker dan ooit. De infrastructuur was verbeterd, de bauxietindustrie bloeide en er was een grotere internationale bekendheid van het land. Maar er waren ook diepe spanningen, zowel politiek als sociaal. De autocratische stijl van gouverneur Kielstra leidde uiteindelijk tot zijn ontslag in 1944, mede onder druk van Surinaamse politici en intellectuelen.

De oorlog bleek een katalysator voor verandering. Na 1945 werd de roep om meer autonomie en uiteindelijk onafhankelijkheid sterker. Veel Surinamers vroegen zich af waarom ze in naam van vrijheid en democratie een oorlog hadden gesteund, terwijl ze in hun eigen land nauwelijks democratische rechten hadden.

In de decennia na de oorlog groeide de politieke bewustwording, wat uiteindelijk in 1975 zou leiden tot de onafhankelijkheid van Suriname. De Tweede Wereldoorlog was dus niet alleen een periode van mondiale strijd, maar ook van lokale bewustwording en politieke transformatie.

Tot slot: een vergeten maar betekenisvolle bijdrage
De bijdrage van Suriname aan de Tweede Wereldoorlog is lang onderbelicht gebleven in de geschiedschrijving. Toch was deze bijdrage cruciaal – niet alleen economisch, maar ook strategisch. Zonder Surinaamse bauxiet had de geallieerde luchtmacht er heel anders uitgezien. De komst van Amerikaanse troepen, de inzet van Surinaamse arbeiders, en de maatschappelijke veranderingen die plaatsvonden, maakten van Suriname een belangrijk maar vaak vergeten strijdtoneel in de wereldgeschiedenis.

Het is belangrijk dat dit verhaal wordt verteld, herinnerd en geëerd – niet alleen om Suriname’s bijdrage te erkennen, maar ook om inzicht te krijgen in hoe wereldgeschiedenis en koloniale geschiedenis onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.


Tijdlijn: Suriname tijdens de Tweede Wereldoorlog
1939
Uitbraak van de Tweede Wereldoorlog in Europa. Nederland (en dus Suriname) is nog neutraal.

10 mei 1940
Duitsland valt Nederland binnen. Nederland wordt bezet; de Nederlandse regering wijkt uit naar Londen.
? Suriname verklaart de staat van beleg. Gouverneur Johannes Kielstra krijgt verregaande bevoegdheden.

1940–1941
De Amerikaanse regering onderhandelt met Nederland over bescherming van de bauxietmijnen.
Verscherping van de binnenlandse censuur en repressie in Suriname onder Kielstra.

1941
De eerste Amerikaanse troepen arriveren in Suriname om bauxietmijnen te bewaken en Zanderij te beveiligen.
Modernisering van infrastructuur (wegen, vliegveld, communicatie).
Begin van economische bloei door toenemende bauxietexport.

1942
Duitse onderzeeërs opereren in de Caribische regio; angst voor aanvallen op scheepvaart en installaties.
Verhoogde Amerikaanse militaire activiteit rond Paramaribo.

1943
? Spanningen binnen de Surinaamse samenleving nemen toe door economische ongelijkheid en raciale kwesties.

1944
Gouverneur Kielstra wordt ontslagen onder druk van lokale politici en maatschappelijke onrust.
Eerste duidelijke signalen van nationalistisch en zelfbestuurgericht denken in Suriname.

1945
Einde van de Tweede Wereldoorlog.
Suriname levert circa 65% van het aluminium aan de geallieerden (via bauxietexport).
Begin van de naoorlogse politieke bewustwording en discussies over autonomie.

1948
Suriname krijgt algemeen kiesrecht. Belangrijke stap richting zelfbestuur.

Surinamers in dienst van de geallieerden
Hoewel Suriname zelf geen frontgebied was, vochten er honderden Surinamers actief mee aan de zijde van de geallieerden, zowel in Europa als in het Caribisch gebied. Veel van hen meldden zich vrijwillig aan bij het Nederlandse of Britse leger. Sommigen dienden in de Koninklijke Marine of de Koninklijke Luchtmacht, anderen bij het Nederlandse Koninklijk Indisch Leger (KNIL) of zelfs in het verzet in Nederland.

Een bekend voorbeeld is Hugo Pos, die als jurist diende in het Britse leger en later militair rechter werd in Nederlands-Indië. Ook andere Surinamers leverden heldhaftige bijdragen, vaak in stilte en zonder erkenning. Ze werden opgeleid in het buitenland – bijvoorbeeld in Canada of het Verenigd Koninkrijk – en vochten in soms gevaarlijke omstandigheden tegen nazi-Duitsland of Japan.

Daarnaast vervulden ook Surinaamse zeevaarders een vitale rol in de koopvaardij, die levensgevaarlijke konvooireizen maakte over de Atlantische Oceaan. Velen van hen kwamen om het leven door Duitse onderzeeërs.

Hoewel hun verhalen zelden centraal staan in de grote oorlogsverhalen, is hun bijdrage essentieel en verdient die blijvende erkenning. In de afgelopen jaren is er meer aandacht gekomen voor hun rol, onder andere via herdenkingen en onderzoeksprojecten.

Bekende Surinaamse oorlogsveteranen

1. Hugo Pos (1913–2000)

• Jurist, schrijver en militair.
• Diende als officier in het Britse leger en was later militair rechter in Nederlands-Indië na de oorlog.
• Schreef meerdere boeken, waaronder In Triplo en Het doosje van Toeti, waarin hij reflecteert op oorlog, recht en identiteit.

2. Leo Ferrier (1916–1978)

• Surinaamse arts en militair.
• Diende tijdens de oorlog in de Nederlandse krijgsmacht.
• Na de oorlog werd hij een belangrijke figuur in het Surinaamse medische en culturele leven.

3. Anton de Kom (1898–1945)

• Politiek activist, schrijver en verzetsstrijder.
• Werd in Nederland gearresteerd vanwege zijn verzetswerk en gedeporteerd naar een concentratiekamp, waar hij in april 1945 overleed.
• Symboliseert het verzet tegen zowel fascisme als koloniale onderdrukking.

4. Louis Doedel (1905–1980)

• Was vakbondsleider en activistische stem voor arbeidersrechten.
• Hoewel hij niet actief vocht, was hij politiek actief in de oorlogsjaren. Zijn levensverhaal toont de impact van repressie en koloniale controle tijdens en na de oorlog.

Bronnen:

• Hoefte, Rosemarijn. Suriname in the Long Twentieth Century. Palgrave Macmillan, 2013.
• De Kom, Anton. Wij slaven van Suriname. 1934.
• Nationaal Archief Nederland – Oorlogsbronnen.nl
• Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
• "Surinamers in de Tweede Wereldoorlog" – Platform WO2 / NIOD / Oorlogsbronnen.nl
• Nationaal Archief Nederland – Oorlogsdossiers en archieven over de West (Nederlandse Antillen & Suriname).
• Boek: Zwijgende stemmen van Ellen de Vries
  → Beschrijft de Surinaamse ervaringen in oorlogstijd, inclusief verzetsactiviteiten en de politieke repressie in de kolonie.
• Documentaire: De vergeten oorlog van Suriname (NTR, 2020)
  → Uitzending met getuigenissen en historisch beeldmateriaal.
• Website Anton de Kom Universiteit van Suriname
  → Informatieve pagina’s over de nalatenschap van De Kom en zijn rol in de Tweede Wereldoorlog.